Fryslân moet leren leven met minder; en dat vraagt om meer lef én slimme samenwerking

In opdracht van Planbureau Fryslân heeft professor Henk Kievit van Nyenrode Business Universiteit onderzoek gedaan naar de economische structuur van Fryslân. Dat laat helder zien hoe urgent en fundamenteel de opgave is. Waar het beleid nog niet zo lang geleden gericht was op het scheppen van banen, zien we nu een omgekeerde werkelijkheid: de banen zijn er, maar de mensen om de banen in te vullen ontbreken. Ongewis is de invloed van technologische ontwikkeling op de arbeidsmarkt. Zullen robotisering en AI de verwachte tekorten opvangen? Hoe dan ook leiden beide ontwikkelingen, vergrijzing en nieuwe technologie, tot grote veranderingen. 

Kijk naar de sectoren die van oudsher de ruggengraat vormen van de Friese economie landbouw, industrie en zorg: 

Landbouw 
In Fryslân werken bijna 15.000 mensen in de landbouw, dat is 4,5% van alle banen. De sector is voor Fryslân een belangrijke specialisatie, die echter een beperkte groei laat zien. 58% van de landbouwbedrijven is melkveehouderij, en die gebruikt 77% van het landbouwareaal. Tegelijk staat juist deze sector onder druk door stikstofmaatregelen, veenweideproblematiek, de kwaliteit van het oppervlaktewater en verzilting. Er is dus veel ruimte voor vernieuwing, denk aan nieuwe gemengde bedrijven, de eiwittransitie en biobased landbouw, bijvoorbeeld voor de bouw. Maar deze vernieuwingen vragen tijd, innovatie en samenwerking. En we zien dat het voor innovatieve ondernemers soms heel lastig is om een goed verdienmodel te vinden. 

Industrie 
De industrie in Fryslân is een tweede belangrijke specialisatie: bijna 39.000 banen, goed voor 11,8% van de Friese werkgelegenheid. Maar ook hier wringt het: 15% van de werknemers is ouder dan zestig en de sector kampt met hoge energiekosten. Dat vraagt om investeringen in robotisering en energietransitie: meer doen met minder mensen én met minder fossiele brandstoffen. 

Onder de Friese industrie vallen sectoren als de zuivelverwerking en de maakindustrie. Het zijn sectoren met veel potentie, maar alleen als ze kunnen innoveren. Economische speerpunten als de watertechnologie, hightech-industrie en de maritieme sector zijn al waardevol voor Fryslân, maar kunnen ook bevorderlijk zijn bij de noodzakelijke innovatie in de industrie. 

Zorg 
Een derde sector die Kievit noemt als relatief groot in Fryslân is de Zorg. Het gaat om 62.000 banen, 18,0% van alle banen. De zorg is geen zogenoemde stuwende factor, maar groeit wel snel. De sector kampt nu al met personeelstekorten, wat naar verwachting in de komende jaren nog veel scherper merkbaar zal worden. 

Fryslân is een mkb-provincie (midden- en kleinbedrijf). De meeste bedrijven zijn klein, lokaal geworteld en verbonden met hun omgeving. Dat is een kracht, maar in tijden van technologische versnelling ook een kwetsbaarheid. Want investeringen in AI, automatisering en digitalisering vragen niet alleen om kennis, maar ook om durf en kapitaal. In een aandeelhoudersgedreven economie kunnen bedrijven kapitaal ophalen via markten. Friese mkb’ers zijn afhankelijk van banken, subsidies of coöperatieve verbanden: trager, omslachtiger, of simpelweg ontoereikend. 

Zonder doortastende maatregelen dreigt Fryslân verder achterop te raken. Niet door gebrek aan werk, maar door een combinatie van personeelskrapte én beperkte technologische slagkracht. 

Juist in deze context wordt clustervorming essentieel. Clusters zijn netwerken van bedrijven, kennisinstellingen en overheden rondom een economische specialisatie. Ze bieden de mogelijkheid om samenwerking te organiseren, innovatie te stimuleren en gezamenlijk toegang te creëren tot kennis, talent en financiering. 

In economisch uitdagende tijden zijn clusters het startpunt voor veerkracht. Waar individuele bedrijven versnipperd blijven zoeken, kunnen clusters gezamenlijk experimenteren, investeren en professionaliseren. Rondom clusters ontstaan ecosystemen waarin onderwijs, ondernemerschap en overheden elkaar versterken. Denk aan gezamenlijke innovatieprogramma’s, gedeelde technologiehubs, of gezamenlijke human capital-strategieën. 

Sommige Friese clusters zijn al duidelijk zichtbaar. Een mooi voorbeeld is de WaterCampus in Leeuwarden, internationaal erkend als hotspot voor watertechnologie. Maar ook het HTSM-cluster rond Drachten is een zeer succesvol voorbeeld, met bedrijven die samenwerken op het snijvlak van hightech en maakindustrie. 

Maar veel andere kansrijke clusters zijn nog niet of nauwelijks in beeld. Hierin ligt precies de waarde van het onderzoek van professor Kievit. Met behulp van het locatiequotiënt bracht hij in kaart welke sectoren in Friese regio’s relatief sterker of zwakker zijn dan landelijk. Dat biedt een datagedreven basis om clusters en specialisaties te herkennen, ook daar waar ze nu nog geen bordje of branding hebben. 

Door te weten waar welke specialisaties zitten, kunnen we beleid en ondersteuning beter richten. Want clustervorming gebeurt niet vanzelf. Het vraagt visie, organisatiekracht en langdurige ondersteuning. 

Fryslân staat op een kruispunt. De feiten zijn helder: een krimpende beroepsbevolking, kwetsbare sectoren, en een beperkte toegang tot technologie. Maar ook: sterke gemeenschappen, ondernemende mensen en een diepgewortelde cultuur van samenwerking. En ondanks de economische dreiging zijn er toch ook zeker kansen voor de Friese economie. 

De toekomst staat niet vast. Maar wie vandaag inzet op slimme clustervorming, op het versterken van regionale specialisaties, en op het ontsluiten van kennis en innovatie voor het mkb, legt de basis voor een veerkrachtige en rechtvaardige Friese economie. Dit vereist wel een ambitieuze en doortastende samenwerking tussen de Friese bedrijven, de overheden en de onderwijsinstellingen. 

In Fryslân zullen we het straks met minder mensen moeten doen. Maar we kunnen méér bereiken als we het samen doen. 

Arjen Droog en Tonny Huisink werken respectievelijk als directeur-bestuurder en als economisch onderzoeker voor Planbureau Fryslân.