Gezondheidsverschillen in Fryslân

De volwassen inwoners van Fryslân gaven in 2024 gemiddeld een 7,4 aan hun gezondheid, een lichte stijging ten opzichte van 2022. Ervaren gezondheid is het oordeel over de eigen gezondheid en betreft zowel de lichamelijke als de geestelijke gezondheid. Ook leefstijlfactoren, zoals roken of weinig bewegen, kunnen het oordeel over de eigen gezondheid beïnvloeden. Hoe mensen hun eigen gezondheid beoordelen, blijkt samen te hangen met leeftijd. Zo richten ouderen zich vooral op chronische aandoeningen, lichamelijke beperkingen en zorggebruik bij het beoordelen van hun gezondheid, terwijl jongeren fitheid en leefstijl noemen (VZinfo, 2024). 

In 2024 gaven inwoners van 75 jaar en ouder gemiddeld een 7,3 aan hun gezondheid, iets lager dan de 7,5 die jongere inwoners (18-34 jaar) gemiddeld gaven. Het verschil tussen inwoners met een boven modaal inkomen (gemiddeld een 7,7) en inwoners met een beneden modaal inkomen (gemiddeld een 7,2) is groter. 

Positieve gezondheid gaat over een brede kijk op gezondheid. Gezondheid is meer dan alleen niet-ziek zijn. Positieve gezondheid biedt aan de hand van zes onderdelen inzicht in hoe mensen omgaan met fysieke, sociale en emotionele uitdagingen. Iemand die lager scoort op positieve gezondheid is mogelijk minder weerbaar en veerkrachtig bij tegenslagen in het leven. 

In 2022 scoorden inwoners van Fryslân met een lage sociaaleconomische status op alle onderdelen van positieve gezondheid het laagst. Wie een hoog inkomen heeft scoorde gemiddeld een 7,5 op kwaliteit van leven. Bij mensen met een laag inkomen is dit een 6,6. Ook tussen opleidingsniveaus zijn duidelijke verschillen waarneembaar. Iemand met een hoog opleidingsniveau scoorde gemiddeld 7,7 op mentaal welbevinden, terwijl mensen met een laag opleidingsniveau gemiddeld een punt lager scoorden (6,7). Ook leeftijd is van invloed op de positieve gezondheid. Inwoners van 75 jaar of ouder scoorden op alle onderdelen lager dan jongere leeftijdsgroepen. 

Sinds 1996 is de levensverwachting bij geboorte in Fryslân en landelijk toegenomen met 3,7 jaar, van 77,9 jaar naar 81,6 jaar. Verschillende factoren kunnen invloed hebben op de levensverwachting, zoals de kwaliteit van de zorg en medische technologie. Ook leefstijl, inkomen en opleidingsniveau beïnvloeden hoe oud iemand wordt (Stoeldraijer, 2020). Inwoners met lagere inkomens en lagere opleidingen leven gemiddeld korter en in minder goede gezondheid dan hoger opgeleiden. 

In Fryslân is de laagste gemiddelde levensverwachting van kinderen geboren in 2019-2022 in de gemeenten Harlingen (80,8 jaar) en Leeuwarden (80,8 jaar). De hoogste levensverwachting is op de Friese Waddeneilanden. Tussen de laagste en hoogste gemiddelde levensverwachting zit een verschil van 3,2 jaar. 

Gezonde levensverwachting is het gemiddeld aantal jaren vanaf de geboorte dat iemand zijn gezondheid als goed ervaart en/of geen lichamelijke beperkingen heeft. In 2017-2022 waren de ervaren gezonde levensjaren gemiddeld 68,3 jaar in Fryslân, wat hoger is dan de 66,9 jaar landelijk. Ook bij het aantal jaren zonder lichamelijke beperkingen scoort Fryslân gemiddeld hoger, met 72,8 jaar vergeleken met 71,4 jaar landelijk.  

Landelijk stijgt het aantal mensen met een chronische aandoening. De verwachting is dat deze stijging zich doorzet (VTV, 2020). Hier zijn meerdere redenen voor. De bevolking vergrijst, waardoor het aantal mensen met een ziekte zal stijgen. Ook is er meer aandacht voor chronische ziekten onder de bevolking en artsen, waardoor er eerder een diagnose wordt gesteld. Vroege opsporing en betere behandelingen maken dat mensen langer kunnen leven met hun ziekte. 

In 2022 had 38 procent van de inwoners van Fryslân minimaal één chronische aandoening, ten opzichte van 33 procent landelijk. Daarnaast had 33 procent van de inwoners van Fryslân een langdurige ziekte waardoor ze (ernstig) beperkt zijn in activiteiten. Zowel het aandeel chronische aandoeningen als langdurige ziekten is de afgelopen jaren toegenomen in Fryslân. 

Het aandeel inwoners van Fryslân met een chronische aandoening neemt toe met de leeftijd, maar ook opleidingsniveau speelt een belangrijke rol. Chronische aandoeningen waarvoor de meeste medicijnen worden gebruikt zijn hartfalen, kanker, COPD, reuma en diabetes.

Mensen met overgewicht lopen meer gezondheidsrisico’s dan mensen met een gezond gewicht. Het aantal mensen met overgewicht is in de afgelopen decennia flink gestegen. Landelijk was begin jaren tachtig een kwart (27%) van de bevolking te zwaar (CBS, 2024). In 2022 is dat toegenomen tot de helft van de bevolking, zowel landelijk (51%) als in Fryslân (50%). In de afgelopen jaren is het aandeel gestabiliseerd, maar de verwachting is dat in 2040 62 procent van de volwassen Nederlanders overgewicht heeft (VTV, 2020).

Het aandeel mensen met overgewicht stijgt met de leeftijd. Daarnaast hebben lager opgeleide inwoners vaker overgewicht dan hoger opgeleiden. Gemeenten met de hoogste aandelen inwoners met overgewicht in 2022 zijn Ooststellingwerf (58,%) en Harlingen (60%). In Opsterland (46%) en Schiermonnikoog (44%) wonen de minste inwoners met overgewicht.  

Bewegen is gezond. Om overgewicht tegen te gaan, zet de overheid in op voldoende bewegen. Volgens beweegrichtlijnen moeten volwassenen wekelijks ten minste 150 minuten matig intensief bewegen, zoals wandelen en fietsen, verspreid over diverse dagen. Ook worden tweemaal per week spier- en botversterkende activiteiten aanbevolen. Dit verlaagt het risico op chronische ziekten zoals diabetes, hart- en vaatziekten en depressieve symptomen. Bewegen verbetert ook de fitheid en spierkracht (Loket gezond leven, 2024). 

Zowel landelijk als in Fryslân voldeed in 2022 iets minder dan de helft van de inwoners aan de beweegrichtlijnen (48%). Dit is een afname ten opzichte van 2016, toen nog 52% voldeed aan deze beweegrichtlijnen. Op gemeentelijk niveau zijn er grote verschillen. Op de Friese Waddeneilanden wordt het meest bewogen door inwoners. In Achtkarspelen en Noardeast-Fryslân bewegen inwoners het minst vaak. 

Het gebruik van genotmiddelen zoals tabak, alcohol en drugs kan een sterk negatief effect hebben op de gezondheid van mensen en daarmee leiden tot verzuim of uitval in de maatschappij. Vooral roken is een belangrijke risicofactor als het gaat om verlies van (gezonde) levensjaren (VZinfo, 2024). 

Het aandeel rokers van 19 jaar en ouder in Fryslân is sinds 2012 gedaald van 21 procent naar 18 procent in 2022. Landelijk rookt nog 17 procent van de inwoners. Het aandeel rokers is hoger bij mannen (21%) en inwoners met een laag en middelbaar opleidingsniveau (20% en 21%). De verwachting is dat het aandeel rokers blijft dalen (VTV, 2020). Ook hier zijn gemeentelijke verschillen, waarbij het aandeel rokers het hoogst is in Achtkarspelen (21%) en Leeuwarden (20%), en het laagst op Schiermonnikoog en Vlieland (14% en 13%). 

Voor het gebruik van alcohol is de toekomstige ontwikkeling onzeker. Op dit moment is 8 procent van de inwoners van Fryslân een zware drinker. Dit betekent dat zij minstens één keer per week vier of meer glazen (voor vrouwen) of zes of meer glazen (voor mannen) alcohol drinken op een dag. Over het algemeen zijn mannen vaker zware drinkers dan vrouwen en inwoners met een laag en middelbaar opleidingsniveau vaker dan inwoners met een hoog opleidingsniveau. Op gemeenteniveau is te zien dat het aandeel zware drinkers hoger ligt op de Friese Waddeneilanden.  

Om de gezondheid van inwoners te verbeteren zijn er diverse programma’s en akkoorden ontwikkeld (Rijksoverheid, 2024). Door te weten welke gezondheidsdoelen inwoners zelf hebben, kunnen deze plannen beter aansluiten bij de behoeften en prioriteiten van de inwoners. In 2024 heeft een grote groep inwoners van Fryslân gezondheidsdoelen die ze willen bereiken. De grootste zijn “meer bewegen/sporten” (51%), “beter omgaan met stress/spanning” (45%), “gewicht verminderen/afvallen” (43%) en “minder vet of ongezond eten” (34%). Deze doelen werden ook in 2022 als belangrijkste genoemd. 

De gezondheidsdoelen verschillen per achtergrondkenmerk. Zo is het aandeel dat “gewicht verminderen/afvallen” hoger bij inwoners met een boven modaal inkomen (52%) dan bij inwoners met een beneden modaal inkomen (36%). Terwijl bij inwoners met een beneden modaal inkomen “stoppen met vapen” (4%) hoger is dan bij inwoners met een boven modaal inkomen (1%). Dit komt mogelijk doordat deze groep meer vapet. 

Tussen leeftijdscategorieën zijn grote verschillen, waarbij het aandeel inwoners met gezondheidsdoelen een stuk hoger is bij jongere leeftijdsgroepen dan bij oudere leeftijdsgroepen. Bij alle leeftijdsgroepen is “meer bewegen/sporten” een belangrijk gezondheidsdoel, maar waar “gewicht verminderen/afvallen” hoog scoort bij de leeftijdscategorieën 35 tot en met 74 jaar, geven de jongste en oudste categorieën de tweede plaats aan “beter omgaan met stress/spanning”. Ook zijn er verschillen in het aandeel dat wil stoppen met vapen. Vooral in de leeftijdscategorie 18-34 jaar geeft een hoger aandeel aan dat ze daarmee willen stoppen. Dit komt waarschijnlijk doordat deze groep ook meer vapet.  

In 2023 heeft 4,5 procent van de kinderen van twee jaar in Fryslân geen van de vaccinaties gekregen uit het Rijksvaccinatieprogramma. Is 2017 was dat aandeel nog 2,5 procent. Landelijk is het aandeel in diezelfde periode toegenomen van 3,6 procent naar 6,1 procent. Door de lagere vaccinatiegraad wordt er gevreesd voor uitbraken van kinderziektes. Recent is het aantal pasgeboren baby’s dat besmet raakt met kinkhoest, bof of mazelen toegenomen, waardoor sommigen ernstig ziek worden (GGH GHOR, 2024). Gemeentelijk zijn er grote verschillen, zo is het aandeel ongevaccineerde kinderen in Harlingen (6,8%) het hoogst en het laagst in Waadhoeke (2,6%).  

Een mogelijke oorzaak van de dalende vaccinatiegraad is dat jonge ouders minder positief over vaccinaties zijn gaan denken. Ook andere Europese landen zien het vertrouwen van inwoners in vaccins en vaccineren is afgenomen. Er is nog geen eenduidig antwoord op waarom de vaccinatiegraad afneemt, maar mogelijk dat afnemende vertrouwen in de zorginstellingen en overheid hier een rol speelt. De meeste ouders zijn echter nog steeds positief over vaccineren (RIVM, 2024; Unicef, 2023).